Dit keer? Nee, deze keer! (Sorry, Taco Roorda)

Taal verandert voortdurend waardoor je steeds weer die vervelende spellingswijzigingen krijgt opgelegd. Maar evolutie van taal is nu eenmaal niet tegen te houden. Dat zorgt soms voor noviteiten in het Nederlands die bij veel mensen de wenkbrauwen doen fronsen. Zoals 'dit keer'. Dat aantoonbaar fout is.

Ondanks die rare 'fouten' in spreektaal zijn taalkundigen het er tegenwoordig wel over eens dat spreektaal leidend is en dat de schrijftaal volgt. Dat klinkt tegenstrijdig en toch is het zo. 

Dat wist taalkundige Taco Roorda al in de negentiende eeuw. Al was hij zo ongeveer de enige in België en Nederland die destijds het 'primaat van de gesproken taal' verkondigde. 

Onderscheid tussen spreektaal en schrijftaal

Zijn voordracht ‘Over het onderscheid tusschen spreektaal en schrijftaal’ was zowel revolutionair als controversieel. Op 18 juni 1855 stelde hij voor de Koninklijke Akademie van Wetenschappen in Amsterdam dat het gesproken woord leidend was in plaats van het geschreven woord, in die tijd de vaste overtuiging.

Hij zei dat 'de spreektaal de levende taal is en wat er in de schrijftaal niet mee overeenstemt, dood is'. Zijn toehoorders waren zodanig onthutst dat zijn verhandeling niet door de Akademie werd uitgegeven.

Roorda had het goed gezien. In de afgelopen eeuwen is het geschreven Nederlands geëvolueerd naar een steeds eenvoudigere spelling die meer overeenkomt met het gesproken woord dan de spelling die gold in Roorda's tijd. 

Dat lijkt dat een goede zaak. Waarom moeilijk doen als het makkelijk(er) kan? 

Overnieuw of opnieuw 

Toch kleven er ook nadelen aan het klakkeloos volgen van de spreektaal. Vroeger was het een doodzonde om overnieuw te zeggen in plaats van het correcte opnieuw. Overnieuw is een zogenaamde contaminatie van 'over' en 'opnieuw'.

Een contaminatie ontstaat als mensen twee woorden of zinnen met een vergelijkbare betekenis door elkaar halen, waardoor ze per ongeluk een nieuw woord of een nieuwe zin maken die niet klopt.

Maar de fout wordt zo vaak gemaakt dat overnieuw tegenwoordig wordt beschouwd als correct Nederlands. Het woord is dan ook in het Groene Boekje opgenomen. Nu is zowel opnieuw als overnieuw correct Nederlands. 

Nou ja, zolang iedereen maar weet wat je bedoelt, toch?

Maar zo eenvoudig is het helaas niet altijd. Soms worden woorden zo vaak foutief gebruikt dat ze voor de meeste mensen op den duur correct klinken, zoals overnieuw dus. 

Nou, vooruit dan, zullen we maar zeggen.

Naar analogie van de dominantie van de spreektaal is ook de samenstelling 'dit keer' populair geworden in geschreven Nederlands. 

Dat terwijl ze fout is. En vooral: aantoonbaar fout. Je kunt namelijk beredeneren waarom het niet klopt. 

Dit keer of deze keer

'Dit keer' is fout en moet 'deze keer' zijn, om de simpele reden dat zelfstandige naamwoorden met het lidwoord ‘de’ het aanwijzend voornaamwoord 'die' of 'deze' krijgen. 

Zelfstandige naamwoorden met het lidwoord 'het' krijgen het aanwijzend voornaamwoord 'dat' en 'dit'. Hoewel moedertaalsprekers van het Nederlands precies weten welk lidwoord welke verwijzing krijgt, gaat het bij deze samenstelling juist heel vaak fout. 

'Keer' is namelijk een mannelijk zelfstandig naamwoord en krijgt dus het lidwoord 'de'. Verwijs je naar 'keer', dan doe je dat dus met het verwijswoord 'die'.  Dat verklaart waarom het 'deze keer' moet zijn en niet 'dit keer'. Al wordt, het zal je niet verbazen, 'dit keer' ook goed gerekend. Het schijnt al eeuwenlang voor te komen.

Of zoals de Taalunie het verwoordt: de samenstelling is in gebruik genomen. 

Heeft Taco Roorda uiteindelijk toch weer gelijk gekregen.