Over taalinflatie, of overmatig gebruik van hyperbolen – let op!
In een tijd waarin we meer lezen en schrijven dan ooit, is gewoon taalgebruik blijkbaar niet goed genoeg meer. Sla een gemiddelde site, krant of tijdschrift er maar op na. Overdrijven zul je, opdat mensen je boodschap horen. Want als iedereen het doet, moet je wel mee. Toch?
Het is een stijltrucje, het gebruik van hyperbolen, oftewel overdrijvingen. Je kunt ze gebruiken voor een ironisch effect in je tekst of verhaal. Dat werkt vaak in teksten met een humoristische ondertoon. Maar in de afgelopen decennia is het gebruik ervan drastisch toegenomen. Daardoor lijkt het een voorwaarde om met een tekst op te vallen.
Voordat ik hierop verder inga, lijkt het me handig om eerst te definiëren wat een hyperbool precies is.
Een ‘hyperbool’ een stijlfiguur waarbij je overdrijft om iets veel groter of intenser te laten lijken dan het werkelijk is. Het wordt gebruikt om duidelijkheid of nadruk te geven. Denk aan uitspraken als ‘ik heb dit al duizend keer gezegd’ om aan te geven dat iets vaak is herhaald, hoewel het niet letterlijk duizend keer is gezegd.
Dit ‘trucje’ wordt vooral veel gebruikt in de reclamewereld, om meer indruk te kunnen maken dan de concurrent. Om de ontvanger van de boodschap ervan te overtuigen dat het product écht ontzettend, ongelooflijk, heel erg, bijzonder goed is. :)
Voorbeelden van hyperbolen
Hieronder heb ik zeven willekeurige voorbeelden opgesomd uit heel erg ontzettend uiteenlopende teksten met hyperbolen:
- Met de huidige middelen blijven grote successen een uitzondering;
- Alleen de grootste criminelen gaan nauwkeurig onder de loep;
- De toegang tot het evenement is helemaal gratis;
- Hij heeft zich voor 200 procent gegeven, en nog is het niet gelukt;
- Hij was de allerbeste voetballer van zijn generatie;
- Het bad, de keuze van de jets, de positionering en ook zeker de combinatie van verschillende jets zetten elke keer een unieke beleving neer;
- Het festival is de laatste jaren ontzettend gegroeid.
Als je kijkt naar de hierboven genoemde voorbeelden kun je de cursief weergegeven woorden zonder probleem weglaten of vervangen door een subtieler synoniem zonder aan betekenis in te boeten.
1. De schrijver rept van grote successen. Successen op zich zijn al niet goed genoeg meer, ze zijn ook nog eens groot. Natuurlijk, je kunt beargumenteren dat successen groot of klein kunnen zijn, maar succes op zich is al krachtig genoeg. Laat groot liever weg, want de toevoeging van dat bijvoeglijk naamwoord neemt een deel van de kracht van succes in deze zin weg.
2. De grootste criminelen worden nauwkeurig onder de loep genomen. Waarom staat er nauwkeurig? Onder de loep nemen betekent dat je iets uitvergroot om het beter - nauwkeuriger - te kunnen bekijken dan met het blote oog. Laat nauwkeurig gewoon weg. Het voegt niets toe en de lezer begrijpt zonder nauwkeurig al wat er wordt bedoeld.
3. Hier wordt iets aangeprezen dat helemaal gratis is. Wat is dat? Helemaal gratis? Gratis is gratis, kosteloos dus, oftewel zonder dat je ervoor hoeft te betalen. Om de lezer duidelijk te maken dat het hem of haar geen geld kost, hoef je er geen bijwoord aan toe te voegen. De toevoeging van het woord is bovendien fout omdat het iets suggereert dat onjuist is. Namelijk: dat gratis zou kunnen betekenen niet per definitie kosteloos. Onzin dus.
4. In de vierde zin geeft iemand zich voor 200 procent. Dit is één van de meest voorkomende en één van de meest onzinnige overdrijvingen. Iedereen snapt dat je wil demonstreren dat de persoon in kwestie zich geeft vol overgave, zonder restricties. Maar honderd procent betekent volledig. Een mens kans zich hooguit volledig geven (wat dat ook moge zijn) en niet twee keer volledig.
5. In de vijfde zin wordt iemand de allerbeste voetballer van zijn generatie genoemd. Wat is dat, aller? Van iedereen toch? Maar als je dit onbepaald voornaamwoord weglaat, staat er de beste voetballer en dat op zichzelf betekent hetzelfde. Anders is hij niet de beste. De toevoeging kun je dus net zo goed weglaten. Hetzelfde geldt voor allereerste, allerlaatste et cetera.
6. Deze zin is zowel onzinnig als grappig, omdat de schrijver zijn eigen statement onderuithaalt. Uniek betekent zoveel als enig in zijn soort, alleen bestaand. Iets dat uniek is, komt dus maar één keer voor, er bestaat maar één exemplaar van. De Mount Everest (of beter de hoogte van de Mount Everest) is uniek omdat hij de hoogste berg is. Er is er dus maar één van. Maar in de advertentie van de badkamerboer zetten zijn producten elke keer een unieke beleving neer. Omdat het elke keer gebeurt, is de beleving dus verre van uniek. Sterker, omdat het elke keer gebeurt, raakt degene die een bad neemt na verloop van tijd misschien wel verveeld.
7. Hier is een festival ontzettend gegroeid. Wat is dat? Ontzettend slaat op iets dat uit zijn verband wordt gebracht. Maar dat bedoelt de schrijver hier vast niet. Hij of zij gebruikt het om aan te geven dat het festival flink of fors gegroeid is. Als de toename echt groot is, gebruik dan desnoods een woord als enorm. Dat is evengoed overdreven, maar heeft meer betekeniskracht dan ontzettend.
Effecten van hyperboolgebruik
Veelvuldig gebruik van hyperbolen zorgt voor 'taalinflatie' (als je dat zo kunt noemen). Nu is het natuurlijk niet zo dat je hyperbolen niet effectief kunt gebruiken. Als je alleen maar schreeuwt valt het schreeuwen op den duur niet meer op.
Maar af en toe een hyperbool gebruiken kan heel nuttig zijn. Hyperbolen hebben de kracht om emoties te versterken en boodschappen indringend te maken. Dit stijlfiguur kan de nadruk leggen op een idee of een situatie buitengewoon en opvallend laten lijken.
In de juiste context kunnen hyperbolen de aandacht van je lezer trekken en een diepgaandere betrokkenheid creëren. De overdreven aard van een hyperbool kan zowel humoristisch als dramatisch zijn, afhankelijk van hoe die wordt gebruikt.
Sta er gewoon eens bij stil wanneer je een hyperbool gebruikt. Is die wel echt nodig? Gebruik je die doelbewust als stijlfiguur en past het in de context? Of zeg je hetzelfde als je de hyperbool weglaat?
Hyperbool versus eufemisme en litotes
Hoewel hyperbolen overdrijving benadrukken, zijn er ook stijlmiddelen die je kunt inzetten met een tegenovergesteld effect. Dat geldt voor eufemismen en litotes.
Eufemismen verzachten harde of onaangename waarheden, terwijl litotes iets schijnbaar verkleint of afzwakt door het gebruik van een ontkenning of een verkleinvorm.
Terwijl hyperbolen ideaal zijn voor het benadrukken van extremen, kunnen eufemismen en litotes juist subtiliteit toevoegen aan je tekst.
Hyperbolen in tekst
Als je hyperbolen goed wilt gebruiken in je eigen teksten, zijn er een paar dingen waar je op moet letten. Gebruik ze bijvoorbeeld niet te vaak, want te veel overdrijving kan ervoor zorgen dat mensen je niet serieus nemen.
Zorg er verder voor dat de overdrijving past bij wat je probeert te zeggen en hoe je het wilt zeggen. Vermijd hyperbolen die je boodschap verwarrend maken, want duidelijke communicatie is tenslotte essentieel. Zeker als je de tekst voor de website van je bedrijf gebruikt, bijvoorbeeld.
Conclusie
De zeven voorbeelden die ik hierboven heb gegeven zijn vooral bedoeld om je bewust te maken van overdrijvingen in teksten. Wie als schrijver let op het gebruik van hyperbolen zal meer gebalanceerde, 'rustigere' teksten schrijven.
Ze zijn aangenamer voor de lezer en komen betrouwbaarder over. Wil je toch hyperbolen als stijlmiddel gebruiken, vraag jezelf dan af of ze in de context passen en of ze daadwerkelijk iets toevoegen.
